Mellom himmel og helvete på Færøyane

Eg landar på Vagar, flyplassen på Færøyane, ein kald og klar dag i byrjinga av oktober. Den halvannan times flyturen frå Oslo er akkurat lang nok til å lese artikkelen «Færøerne mellem religiøs vækkelse og sekularisering: En nordisk undtagelse bliver til», som stod på trykk i det første nummeret av det danske tidsskriftet Økonomi og Politik i 2022. Tre forskarar ved universitetet i Tórshavn, Fróðskaparsetur Føroya, hevdar at Færøyane står midt i ein verdipolitisk kulturkamp. Gamle normer blir utfordra av nye krav og verdiar. Kulturkampen handlar i stor grad om kva for rolle kristendommen skal spele i færøysk politikk.

Artikkelen viser til kvantitative undersøkingar som illustrerer Færøyane sin unike status som eit svært religiøst samfunn blant sine nordiske naboar. Over 60 prosent av dei færøyske innbyggarane ser på religion som anten svært viktig eller rimeleg viktig i livet. Til samanlikning svarar 35 prosent det same i Noreg, 32 prosent i Finland, 28 prosent i Sverige og 19 prosent i Danmark. Island kjem nærast Færøyane med 41 prosent. Skilnaden er markant og strekar under «den nordiske unntakstilstanden» på Færøyane.

Ein av dei som har skrive artikkelen er historieprofessor Hans Andrias Sølvará. Han skal eg møte neste dag.

Verdsrekord i kyrkjetettleik

Men først må eg sjå meg litt om. Færøyane har berre 54 000 innbyggjarar, men heile 143 kyrkjebygg. Det betyr at det er éin religiøs institusjon per 350 innbyggjarar. Det må vere verdsrekord i kyrkjetettleik, tenkjer eg.

Eg får raskt tak i leigebilen og svingar først innom Gåsadalur. Den store attraksjonen der, fossen Múlafossur, med eit fritt fall på tredve meter, er faktisk ikkje heilt lett å finne med det same. Han gjer ikkje særleg inntrykk på meg heller. Eg er trass alt vestlending. Utsikta mot havet derimot, er mektig, og grip jølstringen i meg, van til fjell på alle kantar. i I havranda stikk øya Mykines opp, der den store kunstnaren Samuel Joensen-Mikines (1906-1979) vaks opp, og der han kom attende mange gongar i løpet av livet for å finne inspirasjon til nye bilete, frå den særeigne nakne og ville naturen, med dei mørke, svarte og grøne fargane. Eg kjem tilbake til Mikines seinare, kunstnaren altså.

På veg til Tórshavn stansar eg i Sandavágur. Eitt av dei 143 gudshusa står der, ei vakker kvitmåla trekyrkje med raudt tak og spir. Ho er større enn dei fleste kyrkjene eg kjem til å sjå dei neste dagane. Dei aller fleste er små og låge, plassert i grender der det aldri kan ha budd så veldig mange menneske.

I Tórshavn sjekkar eg inn på Hotel Hafnia. Det er tid for å gjere seg kjend i den færøyske hovudstaden. Like bak hotellet ligg Havnar kirkja, domkyrkja. Ho er stengd, men eg kan gå ein tur rundt henne. Ved kyrkjegardsmuren møter eg på ein blid og hyggeleg kar i gul refleksvest. Vi kjem raskt i prat. Han lukar ugras medan han fortel at han heiter Andreas og kjem frå Bornholm. Han har flytta til Færøyane for å arbeide som gartnar.

– Veit du at vi er det mest religiøse folkeslaget i Europa, spør han stolt.

Eg svarer at eg er klar over det, og legg til at Island ikkje er så langt bak. Det vil han ikkje høyre snakk om, og svaret kjem kontant.

– Dei er ikkje religiøse der borte lenger. Berre sjå på alt dei har godtatt når det gjeld homofile. Islendingane heng opp prideflagg overalt. Nei, slik det er no, er Færøyane den siste kristne skansen i Europa.

Eg argumenterer ikkje imot, men spør om han høyrer til ei kristen forsamling her.

– Ja, Kirkjuliga Heimamissiónin, svarer han. Indremisjonen.

Havet gav, havet tok

Eg tek farvel med gartnaren og set nasa mot Listasavn Føroya, Tórshavns kunstmuseum. Utvendig vekker ikkje bygget assosiasjonar til verken kunst eller museum, men snarare til eit norsk rekkehus frå 90-talet. Kontrasten er stor til dei romslege utstillingsromma, som bokstaveleg talt får kunstverka i den faste samlinga fram i lyset.

Ei av mange forklaringar på den sterke religiøsiteten i det færøyske samfunnet er industrialiseringa som skjedde på slutten av 1800-talet, då den færøyske bonden gjekk frå å vere gardbrukar til å bli fiskar. Havet gav, og havet tok, og ulukker og død blei hyppige gjestar. Eit skipsforlis kunne bety tap av ein heil generasjon menn i ei bygd. Slike røynsler kan ha styrka behovet for trøyst og forklaringar frå høgare makter.

Det kan godt hende at eg er for ivrig når eg leitar etter denne typen forteljingar i kunstverka, men dei er ikkje vanskelege å finne. Eitt bilete gjer særskilt inntrykk. Det er måla av før nemnde Samuel Joensen-Mikines i 1937. Tittelen er Aftur av jarðarferð (Heim frå gravferd). Dei tøffe vilkåra på sjøen blir mana fram i mørke fargar, og endå mørkare stig menneska fram i kollektiv sorg. Dei sit bokstaveleg talt i same båt, og kan berre stole på lagnaden. For dei fleste færøyingar den gongen, var denne lagnaden opp til Gud. Mikines, som kunstnaren kalla seg, er elles representert med titlar som Jesus á Genesaretvatni og Aften, det sistnemnde av heimbygda, med kyrkja i sentrum.

To av bileta til Sigrun Gunnarsdóttir, som er fødd i 1950 og såleis er ein dryg generasjon yngre enn Mikines, har titlane Omma og Bókanna bók, Bestemor og Bøkenes bok. I det første sit den eldre kvinna og strikkar med blikket mot handarbeidet, i det andre sit ho med falda hender og ser tomt framfor seg. I begge bileta ligg Bibelen på bordet tett ved, og fortel oss at Guds ord er nok. Sjølv biletet Kvirra (Stille), av Tróndur Patturson (fødd 1944) har ein religiøs dåm ved seg. Det er som om eg ser langt inn i ei æve som kan innehalde alt frå ein miskunnsam himmel til det reine helvetet.

Progressiv vekking

Den lutherske folkekyrkja dominerer, med 75 prosent av innbyggarane som medlemmer. I tillegg finst det sterke kristenkonservative grupperingar, som den særeigne brødremeinigheita, Indremisjonen og pinserørsla.

Vekkingsrørslene på 18- og 1900-talet, kampen for færøysk sjølvstyre, og overgangen frå eit landbrukssamfunn til eit industrialisert fiskerisamfunn, har bidrege til å forme det religiøse landskapet på øyane. Dei første vekkingsrørslene på Færøyane blei sett på som progressive, særleg fordi dei fremja bruk av færøysk språk i religiøs samanheng, og utfordra monopolet til den danske folkekyrkja.

For eller mot fri abort

Neste dag er det tid for å besøke Hans Andrias Sølvára. Professoren held til i fjerde etasje på universitetet, nokre få hundre meter frå hotellet. Det er ein smilande mann tidleg i 60-åra som tek imot meg på kontoret sitt. Etter at han saman med Heini Skorini og Herit Albinus skreiv artikkelen i 2022, har det hendt mykje i verdi- og kulturkampen på Færøyane.

– I fjor fall forslaget om fri abort med minst mogleg fleirtal. Det ville vore utenkeleg for berre nokre år sidan. Haldningane har endra seg mykje på kort tid. Tidlegare var det ikkje debatt. Abortmotstandarane i proliv-foreininga dominerte og ingen sa dei imot. No finst det ei fritt-val-foreining som kan gå i rette med dei.

Sølvará forklarar at dei som vil ta abort kan reise til Danmark, eller det kan skje ved at legen på Færøyane tilrår det.

– Om ein lege seier nei, kan kvinna gå til ein annan lege. Han kan, om han vil, tilrå abort på ulike grunnlag, som fare for live og helse, eller at det er grunn til å tru at kvinna ikkje er i stand til å ta seg av barnet. Men det må altså ein lege til.

Alkohol og homofili

Alkoholpolitikken er eit anna område som har vore påverka av religiøse argument, og som har endra seg mykje sidan 90-åra.

– Den gongen måtte du vise fram kvittering på at du hadde betalt skatt for å få kjøpe alkohol, og du hadde ein kvote for kor mykje du kunne kjøpe i kvartalet. Resultatet var at folk kjøpte det som hadde høgst alkoholprosent. Det var ikkje uvanleg med trafikkulukker der det var alkohol inne i biletet.

I dag det monopol på alkohol, nett som i Noreg. Namnet får ein nordmann som meg til å trekke på smilebandet: Rúsdrekkasølan.

Eit tredje område som har fått mykje merksemd dei siste åra er rettane til seksuelle minoritetar. Eit lovforslag frå 1988 om å inkludere «seksuell orientering» i rasismeparagrafen skapte stor debatt, og blei først vedteke i 2006. Dei siste åra ser det ut til å ha skjedd store endringar i haldningane til homofile på Færøyane. Fleire av dei eg møter fortel om stor oppslutnad i Pride-toget som blei arrangert dagen før nasjonaldagen 29. juli.

Bibelbelte og urbanisering

Det ser ut til å vere ein samanheng mellom kvar folk bur og kor religiøse dei er. Det såkalla bibelbeltet går i nordaust, der den nest største byen, Klaksvik, ligg. Medan brødremeinigheita har ein samla oppslutnad på 15 prosent på Færøyane, er talet 43 prosent i Klaksvik.

Utviklinga på Færøyane ser ut til å vere temmeleg lik den vi ser i Noreg når det gjeld urbanisering. Bygdene opplever fråflytting, Tórshavn veks og folk i hovudstaden er dei minst religiøse. Sølvára trur at denne tendensen vil halde fram.

– Ja, om eg skal spå om framtida, vil Færøyane halde fram med å bli eit meir og meir sekulært samfunn, der religionen vil spele ei mindre rolle i politikken og samfunnsutviklinga. Det ser vi òg når det gjeld skilnaden mellom generasjonane. Det er dobbelt så mange over 60 år som meiner at religion er viktig i livet deira, enn dei i alderen 18-29 år. Dei eldste skårar dessutan høgt på spørsmål om dei trur på ein himmel og eit helvete. Dersom kristendommen held fram med å bli brukt som eit politisk verktøy mot menneskerettar og nye verdiar, trur eg at fleire i dei yngre generasjonane vil vende seg bort frå religionen slik han blir praktisert her.

Gud ordnar opp

Eg takkar Sølvára for tida og skundar meg vidare til neste avtale. Forfattaren Marjun Syderbø Kjelnæs tek imot meg på den koselege kafeen Paname, som ligg midt i sentrum, rett rundt hjørnet for hotellet. Kafeen ligg vegg i vegg med H.N. Jacobsens Bókahandil, den eldste bokhandelen på Færøyane, etablert i 1865 av bokbindaren Hans Nicolai Jacobsen. Gjennom åra har bokhandelen spelt ei viktig rolle i utviklinga av færøysk skriftkultur, så det finst knapt ein betre stad for eit møte med ein av dagens mest framgangsrike færøyske forfattarar.

Kjelnæs, som er fødd i 1974, har sidan debuten i 2001 gitt ut romanar, noveller, teaterstykke og dikt, og ho har skrive songar til blant andre Eivør Pálsdóttir, som fekk Nordisk Råds Musikkpris i 2021. I 2013 og i 2021 var Kjenæs innstilt til Nordisk Råds barne- og ungdomslitteraturpris, og i 2023 blei ho innstilt til Nordisk Råds Litteraturpris for diktsamlinga Karmageit og teaterstykket Gentukamarið, Jenterommet. Begge bøkene er nyleg omsette til engelsk og lanserte i USA. I Noreg finst dei i nynorsk omsetjing av Lars Moa, gitt ut på forlaget Orkana. Gentukamarið blei dessutan oppført på Nasjonalteateret i Tórshavn, Tjóðpallur Føroyar, i 2022.

– Eg vaks opp i Tórshavn, men familien min har røter i brødremeinigheita i Klaksvik. Det er kanskje vanskeleg for dei å forstå det eg skriv. Eg har til dømes opplevd at folk i dette miljøet ser rart på slike som meg. Dei spør seg gjerne kva for eit menneske eg kan vere, som trur at eg kan skrive som eg gjer når det er Guds vilje som rår.

Optimisme trass alt

Kjelnæs reknar seg sjølv som ein feministisk forfattar og tek til motmæle mot dei kristenkonservative røystene så ofte ho kan.

– Nett no argumenterer nokre av dei for Israel sine angrep på palestinarane med bibelord. Fleire av dei er dessutan klimaskeptikarar. Gud vil jo ordne alt til det beste uansett. Vi ligg mange år bak andre nordiske land når det gjeld haldningar og utvikling, òg på kulturfeltet. Det blir brukt litt pengar på kunst- og kulturlivet her, men det finst lite entusiasme, heller mest likesæle. Det har vore snakk om å bygge nytt hus for nasjonalteateret i over tjue år, men det blir utsett kvar gong saka er oppe. Samstundes blir det bygd kyrkjer overalt.

Kjelnæs er likevel optimistisk.

– Det har skjedd mange positive endringar dei siste åra. Oppslutnaden om Pride er stor og klimaet for å ta opp betente politiske tema har betra seg berre dei få siste åra. Debatten er heller ikkje så hard som du ser i mange andre land. Ei av årsakene til det er at vi er så få og må halde ut med å leve med kvarandre til tross for at vi ikkje meiner det same politisk. Sett på spissen er det jo slik at alle kjenner alle her på Færøyane.

Epilog

Ein månad etter at eg er komen heim frå Færøyane, medan eg sit og gjer ferdig denne teksten, får eg ein e-post frå Marjun Syderbø Kjelnæs: «Og så har vi i dag fået en ung kvindelig klimabevidst borgmester i Tórshavn – det er stort.»