Livet på bygda er som abstrakt samtidsdans

Ganske fort etter at eg flytta frå by til bygd, begynte eg å bli lettkrenkt på vegner av bygda. Eg syntest ikkje lenger det var morosamt å harselere med bygdekultur og bygdeliv.

Snurt vart eg òg då nokre av kommunane i distriktet Sunnfjord slo seg saman til ein ny storkommune ved namn Sunnfjord for nokre år sidan. Tilbake stod vonbrotne sunnfjordingar frå kommunane rundt, opprørte av at namnet var teke frå oss.

Eg prøvde å ta meg i det. Eg må jo ikkje bli lokalpatriot heller, sjølv om eg har flytta heim. Takke meg til ambivalensen. Den som dreg deg fram og tilbake over fjella mellom aust og vest, og sender bygdefolket i skytteltrafikk med ekspressbåten til byn.

Men det eg bala med var identiteten min og kva den har å gjere med staden eg bur. Det var stadkjenslene som reiv i meg. Og det er heftige saker.

Kjenslene som skaper staden

Kva gjer ein stad til ein stad? Eller kva tid går eit rom, eit sett med koordinatar og materielle omgjevnader, om til å bli ein stad? Ifølge samfunnsgeograf John Agnew er det kjenslene menneska knyter til staden, det han kallar sense of place, som gir ein stad meining for oss. 

Kjenslene heng saman med identitet og alle dei synlege og usynlege banda mellom menneske. Ideen er at det er ein skilnad mellom rom og stad (space and place), og at den skilnaden er stadkjensla (sense of place).

Eller stadkjenslene, får vi seie. For om det er noko som står fram i vår tid så er det at menneska ofte er brennande usamde i kva ein stad skal vere og kven som rår over den.

Stadar blir heile tida skapte

Når eg blir lettkrenkt på vegner av bygda og sur på Sunnfjord kommune, er det stadkjensla og identiteten min som får seg ein trøkk. Er eg liksom ikkje sunnfjording lenger no? Og er eg ein annan om eg bur på bygda enn i byen?

Desse kjenslene er knytte til historiene vi fortel om stadane. Slike stadsforteljingar kan ein sjå på som forhandlingar om stadar. Gjennom forteljingane drøftar vi korleis vi skal ha det her, kven som høyrer til, og kven som har makt til å gi meining til stadane våre.

Tida vi lever i er prega av problematiske stadskjensler. Eit døme kjem frå England, der det etter eit tragisk åtak vart sett i gang opprør initiert av høgreekstreme miljø, drivne blant anna av nasjonalistiske kjensler. Forteljingane handlar om landegrenser som er truga og om stadar som er «våre» og ikkje «dei andre» sine.

I artikkelen «A Global Sense of Place» skriv geografen Doreen Massey fram ein måte å tenke om stadar på, som ikkje gir grobotn for slik ekskludering. Stadar er ikkje statiske og uforanderlege, hevdar ho. Snarare blir dei skapt på ny og på ny gjennom dei sosiale relasjonane og forteljingane til menneska. Og desse relasjonane og oppfatningane strekker seg langt utover det geogafiske området ein har føre seg på kartet.

Med ei slik forståing leiter ein ikkje etter ei spesifikk og innadvendt forteljing, som kan skilje den eine staden frå den neste. Heller vender ein blikket mot korleis det er relasjonane til andre stadar gjer denne staden til denne staden.

Denne forståinga av stadkjensle er motstykket til ideen om å måtte verne stadane sine mot påståtte inntrengarar. Den let ein definere stadar i relasjon til andre stadar, utan at omverda trugar.

Med Masseys briller på, vert vi merksame på mangfaldet av forteljingar som finst om ein stad. Når Brynjulf Jung Tjønns diktar-eg i Kvit, norsk mann ønsker seg mest av alt å vere ein kvit norsk mann, anar vi kva hudfarge kan bety for opplevinga av ein stad. 

Det finst mange slike døme som syner korleis stadar vert opplevd ulikt: Ein mørk park i byen er ikkje den same for mannen som for kvinna. Eit ubrøyta fortau ikkje det same for ein person i rullestol som ein gåande.

Den døyande bygda

Kva som kjenneteikner ein stad, avheng altså av kven du spør.

Dette ser ein tydeleg i dei ulike stadsforteljingane om «bygde-Noreg», godt skildra av Siri Helle i essayet «Bygdeforteljingar i fire kategoriar». Der drøftar ho korleis vi kan fortelje historia om ei livsform i trøbbel utan samstundes å øydelegge for livsforma med svartmåling.

Svartmålinga av bygde-Noreg er ein ingrediens i mange bygdeforteljingar, som den Sten Inge Jørgensen omtalar i ein bisetning i Morgenbladet: «Hadde man hatt en ond tunge, kunne man sagt at distriktspolitikken i praksis fungerer som en form for seigpining. Økte overføringer kan bare bremse, ikke stanse, avfolkningen.»

Ei meir optimistisk stadsforteljing anar vi i ein merkevarestrategi som Sunnfjord Utvikling har fått laga for regionen Sunnfjord. I merkevareprofilen har sunnfjordingen fått profilen «entusiasten». «Ekte, entusiatisk og handlekraftig. Slik skal sunnfjordingen framsnakkast framover» skriv Firda frå lanseringa.

Ei tredje stadsforteljing, som mange dagar kjennest minst like sann for denne sunnfjordingen, finn vi i ei NRK-sak der sunnfjordingen vert skildra som «treig, tankefull og tilbakehalden». Sunnfjordingane er ikkje så mykje entusiastiske som «stillferdige og trauste i møte med ukjende folk». Fridjov Urdal kjem i saka med ei nyansering for den som vil gå djupare, og hevder kystfolket er kjappare i vendinga. Dei skal fange fisk, medan vi er inne i fjordane ventar på poteter og gras som skal gro.

Dei ulike forteljingane om bygde-Noreg og sunnfjordingen syner det første ein vil oppdage med stadsforteljingar: Dei er motstridande og ofte konfliktfylte.

Tal med den stemma du har

Såleis er også ideen om at ein region kan følge ein merkevarestrategi interessant. 

Firda skriv frå lanseringa av merkevarestrategien: «– Det må bli eit kor som talar med éi stemme, og som osar av same entusiasmen”, sa Furuseth medan ho stod på scena framfor eit oppslukt publikum.»

Men består ein stad av folk som kan tale med ei stemme og ose av same entusiasme? Tvert imot kan ein hevde, om ein legg merke til dei ulike stadsforteljingane. Stadar består av myriadar av ulike folk med sine ulike stemmer.

Tida vi lever i står i teiknet til merkevarebygginga, der det autentiske er den ettertrakta valutaen (som i den første av strategiens tre merkelappar på sunnfjordingen: «ekte»). Det autentiske finn du ikkje i det samstemte koret, men i mylderet av ulike stadsforteljingar.

På jakt etter stadkjensla

Ei vakker stadsforteljing kan vi lese i teksten The Sidewalk Ballet. Der skildrar forfattar og stadsaktivist Jane Jacobs gatene i gamlebyen på Manhattan som om det var ein dans som gjekk føre seg på fortaua. Ho malar fram ein kompleks ballett, med tusenvis av improviserte små dansar. Postbodet som snurrar forbi kvinna som luftar hunden. Gateseljaren som hoppar til sides for søppelbilen.

Poenget hennar er at det er den spontane ordenen som finst i kaoset, den som ein besøkande på snarvisitt ikkje ser, men som ho som går der dagleg tek del i, som gjer gamlebyen på Manhattan til gamlebyen på Manhattan.

Jacobs kjempa mot gentrifiseringa som endra nabolag, som forstyrra dansen og tok livet av gamlebyen slik ho kjende den.

Eg går her i våre gater og dei har sjeldan fortau. Vi kallar dei vegar og dei går ikkje mellom blokkar og yrande menneskeliv, dei går langs elva og fjorden, og det som yrer er regn og fugle- og insektliv.

Men vi kjempar her også, i næringsliv, kulturliv og politikk. Med argument for korleis vi bidreg mot FRÅFLYTTINGA, til VERDISKAPINGA, for UTVIKLINGA, vert det kjempa for å kunne danse vidare blant fjell, fjord og kulturhus.

På desse vegane går det ikkje føre seg ein intrikat ballett med tusenvis av gatesmarte dansarar. Kva slags dans er det vi dansar då? Er det gamaldans? Reinlender? Swing?

Eller liknar den kan hende mest på ein eksperimentell samtidsdans for eit ferskt publikum? Ein slik der du ikkje er heilt sikker på kva som går føre seg på scena og undrar for deg sjølv «Har det begynt no? Kvifor står ho berre der?»

Fortausballett på bygda

Denne dansen kan til dømes sjå slik ut:

Ein septemberdag i 2023 i vestlandsbygda Dale i Sunnfjord. Den søtlege lukta frå hundedagane heng framleis ved.

Ein person ruslar langs ein grusveg. Fuglane gjer seg klare til avreise, ein hund gøyr. Eit klank og eit rop frå ein byggeplass vert sendt med ekkoet mellom fjella. 

Ein bil susar gjennom dalen. I bilen sit ein sjåfør på gjennomreise. «Kva er dette for ein stad», tenker han kanskje, «kva kan det vere å finne på her?» Før tanken er ferdig er bilen ut av bygda, inn i tunnelen, den vesle staden er gløymt.

Publikummet til denne bygdedansen forstår endå ikkje kva som foregår. «Er dette verkeleg ein dans? Det skjer jo ingenting? Skal vi klappe no?»

Men så skjer det noko:

Ein hjullastar brummar opp nede i sentrum, i krysset mellom senteret, kulturhuset og busstasjonen. Den stablar digre steinblokker oppå kvarandre. Ein kar danderer fargerike klesplagg på ei snor som er strekt over plassen.

Eit svært skilt med «Piazza Dale» blir plassert på murtaket over busshaldeplassen. Det står der i septemberregnet og lovar at noko snart skal skje.

Det teiknar seg til ein dag utanom det vanlege, eit crescendo i samtidsdansen vår. Det er tid for festivalnatt på Piazza Dale, ei festframsyning under Teaterfestivalen i Fjaler 2023.

Bygdesentrum skal bli italiensk piazza for ein kveld. Regissørar, skodespelarar, ungdommar, musikkorpset, koret, spelemannslaget, Datarock, dansarar, talarar, artistar og band er blant bidragsytarane. Det er eit komplekst opplegg, som involverer lokale, tilreisande, profesjonelle og frivillige.

No skumrar det i bygda. Vi ser eit par som let ytterdøra smelle att bak seg og legge i veg mot sentrum, arm i arm. Ein ung mann susar forbi på sykkel og hoppar av i fart. Etter kvart strøymer fleire til plassen. Nokre i gjengar, andre kjem for seg sjølv.

Snart er det tjukkare med folk, ikkje tett, men nok til at det summar av stemmer. Når det gullkledde koret tek til å synge, samlar vi oss framfor dei.

Og no er dette ein dans med folk på scena. Det er klart sjølv for det utrente auget.

Det eine innslaget avløyser det neste. To personar dansar kampsport, medan vi i publikum står i ein sirkel rundt dei.  Ordføraren går opp på steinblokkene og ter seg som ein politikar av italiensk format. Korpset vert køyrt inn på ein lastebil. Frå taket over busstasjonen speler eit band. 

Og der sig ein bil inn blant oss, med dansarar i haimaskar som beveger seg til djup bassmusikk. Regissøren smyg seg gjennom folkemengda i ein raud collegegensar, gode hjelparar geleider merksemda vår til neste innslag.

Snart sirklar vi rundt oss sjølve i ein leikarring. Når vi stoggar står vi framfor scena. Den vesle folkemengda kan ikkje samanliknast med havet, men vi deler oss når Fredrik Saroea frå Datarock blir frakta til scena i ein lift.

Så dansar vi i regnet til det er slutt.

Snart riggar festivalteamet ned. Dei kveilar leidningar, dekonstruerer og pakkar i bilar.

Ganske snart er det ein vanleg septemberdag i bygda. Bussen svingar ut der vi dansa til Datarock, den skal til Førde med pendlarar og elevar. 

På stasjonstaket står Piazza Dale-skiltet att og bygda dansar vidare på sitt lågmælte, vanlege vis.

Den usynlege stadkjensla er vesentleg

Om vi skal bruke festivalkvelden til å setje ord på stadkjenslene i bygda, kan ein gjere det på fleire måtar.

Syner forsøket på omforme bygda til italiensk piazza eit ønske om å gjere bygda til noko anna enn den er? Det er noko paradoksalt med opplegget: Med omfattande regi vil ein skape ein type stad, piazzaen, som først og fremst er kjenneteikna av spontanitet. Anar vi ei forteljing om ei bygd som er for stille og for treg, for lite som noko anna?

Og kanskje er festivalar som Teaterfestivalen i Fjaler og festivalkusiner- og fetrar i andre distrikt med å utvide forteljingane om kva slags plassar bygdene kan vere. Sjå - her er ikkje så stille og føreseieleg som du trur!

Ein annan måte å lese festivalkvelden på, er som augeblink der den til vanleg skjulte identiteten til bygda materialiserer seg. Les vi den slik, vil vi legge vekt på arbeidet som er lagt ned alle dagane før, under og etter. Vi vil peike på relasjonane mellom dei som har utvikla, stelt i stand, og støtta, dei som serverer, ryddar og husar tilreisande. Og mellom dei som utøver, regisserer, syng, dansar, talar, speler og dei som opplever og applauderer.

Med Doreen Masseys relasjonelle stadsdefinisjon i bakhovudet, vil vi peike på alle desse usynlege banda og kjenslene mellom menneska her og andre stader, og seie at det er slik denne bygda eigentleg er.

Det Jane Jacobs ser dagleg i Manhattens gater, kan du for ein sjeldan gongs skuld få auge på også her: Sjølve stadkjensla eller stadssjela.

Den dominerande forteljinga formar samfunnet

Kvifor er dette vesentleg? Og må kommentatorar, politikarar, og samfunnsplanleggarar gå på festival før dei kan forstå bygdene?

Vel, det bør dei jo, for si eiga skuld.

Det vesentlege er å interessere seg for kva historier som formar meiningane vi gir til stadar, og kven som fortel desse historiene.

Ein kan for eksempel hevde at den dominerande forteljinga om bygdene i Noreg, er at dei ikkje er liv laga på sikt. Det går nedover med folketal, økonomi og talet på gardsbruk. Oppover går det berre med snittalderen.

For ei lettkrenkt sjel på bygda er denne klassiske bygdeforteljinga både opprørande og snodig. Dansar vi verkeleg ikkje i ei levande bygd, men snarare på eit synkande Titanic, der lyden frå skroget mot isfjellet druknar i bruset frå dieselmotorar og Vedum sin trillande lått?

Overdramatisk metafor? Okei, men kanskje i stil med dei ofte generaliserande og dommedagsaktige profetiane for bygde-Noreg.

Dei alternative forteljingane, som ikkje kan teljast og summerast, kjem ofte til kort om det berre er statistikk ein ser til.

Ei slik alternativ forteljing ligg kan hende bak den tidlegare nemnde merkevarestrategien for Sunnfjord. Det er ei forteljing om bygder fulle av skapartrong, pågangsmot og livskraft. 

Det er liten tvil om at forteljinga Sunnfjord Utvikling vil få fram, er ei som kjennest sannare for mange som bur i bygde-Noreg. Herfrå kjennest det ikkje som at bygdene ligg på det siste.

Det du ikkje får auge på

Saka med stadkjenslene er at du beinar rett forbi dei om du ikkje følger med. Eller trampar rett over dei, i mange tilfeller (her ser eg strengt på Sunnfjord kommune).

Ein bør kunne både rekne og lytte for å ta innover seg ulike forteljingar om ein stad.

For den som skal drive stadsutvikling er den sosiokulturelle stadsanalysen eit godt verktøy, som blant andre Stavanger og Oslo har brukt i enkelte byutviklingsprosjekt.

For dei fleste held det å skrive seg dette bak øyret: Sjølv om bygdelivet ikkje er like lett å få auge på som bylivet, så betyr ikkje det at det ikkje finst. 

Kanskje må du berre sjå litt nærare etter kva som eigentleg går føre seg på scena.