Alt som bur i eit gamalt hus

Elevane:

«Faen altso. No får du sage resten.»

«Eg? E du sprø? Eg har jo saga ein, to, tre, fire, fem, seks kutt allereie.»

Ei røys med handsager, økser, hoggjarn, høvlar og vinklar. Seks elevar frå bygg- og anleggsteknikk ved Dale vidaregåande skule i Sunnfjord. Ein tradisjonshandverkar, lærlingen hans og ei lita stund endåtil ein verkeleg engasjert matematikklærar. 

Ein dagleg leiar for eit senter for forteljekunst, og eit prosjekt: Å restaurere ein svalgang, altså ein konstruksjon av søyler og tak som held ein smal veranda på eit hus tørr, men luftig. 

Men ikkje berre det: Å ta svalgangen frå ei samling samanrasa treverk – som han no er – til ein stad å lære. Læring om tradisjonelle handverksteknikkar og korleis ein skøyter ein lang bjelke utan massevis av boltar eller lim.

Og læring om eit hus som alltid har stått i bygda, og som ein har ant at det er eitt eller anna ved - ei historie om ei dame, var det ikkje?

Og når ein lærer om dette kan ein kanskje samstundes lære noko om seg sjølv – om kor ein kjem frå, kva ein kan få til og korleis ein gjennom å fortelje om denne dama , Nikka Vonen, kan få eit meir medvite forhold til kunnskapen ein sit på.

For er ikkje alt ein kan verdt ei forteljing, eigentleg?

Eit arbeidsrom der alt er spreidd utover golvet. Der arbeidsstasjonar er rigga på europallar, og firskorne stokkar av furu ligg linja opp. 

Nokre av dei har fått hakk i seg, ikkje tilfeldig, men tvert om heilt nøyaktig plassert, slik at alle etter kvart – helst allereie på fredag, før elevane tar helg og etter kvart vender attende til dei meir tradisjonelle klasseromma sine – skal finne saman i ein større heilskap. 

Tappar skal passe i tapphol, franske låsar skal passe, fasar skal leggast og alt skal høvlast glatt og reint og vakkert, sjølvsagt med hand. For det var slik Nikka Vonen sjølv ville gjort det, og no er det hennar ånd vi held levande, hennar livsverk – ein jenteskule med undervisning i både sløyd og pianospel og hadde Noregs fyrste stortingskvinne, Karen Platou, blant elevane – som får fortsette utover Vonens eiga tid.

Elevane:

«Angrar du på at du valde å jobbe saman med meg?»

«Ja, eg angrar så jævlig.»

Eg veit ikkje kva Nikka Vonen tenkte om praksis i utdanninga, eg kjenner henne ikkje godt nok til det. Men eg kjenner henne litt betre no enn i går, eg har leika meg gjennom alle rom i huset hennar, som er det næraste eg nokon gong har vore Narnia, og det gjer godt i seg sjølv. 

Ein kan skape historier her, og dei kan vere både sanne og oppdikta, for her har det søren meg skjedd mykje. 

Berre ikkje dei siste åra, der huset nesten har fått ramle ned. Nesten, men heldigvis ikkje heilt, for no har både forteljekunstnarane og fortidsminnevenene og tradisjonshandverkarane slått armane kring staden, og vil ta vare på han både for det han har vore og det han kan verte – ein stad å skape nye forteljingar.

Men fyrst skal altså svalgangen settast i stand, og til det trengs både profesjonelle handverkarar , dugnadsfolk og planleggarar. Og fordi ein har ynskt å tenkje litt lenger, å ikkje berre gjere jobben, men å få må mest mogleg ut av han, er byggfagelevane også inviterte inn i prosessen.

Læraren:

«Eg lurer på om eg nett kan få vise deg litt her.»

Eg – journalisten - kjem inn på dag tre. Det er onsdag, og elevane har lært seg ein god del om korleis ein føyer saman treverk på gamlemåten – altså utan spiker og lim og slikt, men med skøytar og tappar ein lagar med handsag og øks og stemjarn og klubbe . 

For ikkje å gløyme alle målereiskapa som må til for at det heile skal passe saman til slutt: vinkel og kanskje vater og ein skarp blyant må ein ha for å merke nøyaktig. Ein tapp er ein tupp som stikk ut på den vertikale søyla i svalgangen, og han skal passe i tappholet som er laga i toppsvilla som ligg horisontalt og ber taket.

Dei to delane skal passe beint saman slik at søyla ikkje stikk utanfor eller ligg innanfor, og det er vanskelegare enn det høyres ut, særleg fordi tre er eit levande materiale som vrir og dreier på seg. Desse vridingane må leggast inn i planlegginga, det er mykje å sette seg inn i og ganske langt frå kvardagen til mange av elevane. 

Fyrste år på bygg- og anleggsfag samlar ungdommar som ser føre seg å verte så ulike ting som gravemaskinførar, røyrleggar, anleggsgartnar og murar, og nokre av elevane har allereie sagt at dei syns dette her er frykteleg keisamt, medan andre hiv seg over arbeidet med liv og lyst. 

Men alle arbeider: sager sagar, økser øksar, tappjarn skjer og høvlar høvlar tappar og skøytar.

Og medan elevane har meir enn nok med å konsentrere seg om eitt og eitt element, går mentoren – fagpersonen – i kring og prøver å finne overblikket: Ove Losnegård har jobba med gamle hus, låvar, naust, buer og båtar i over førti år, og levd både i og for desse gamle teknikkane og kva plass dei skal ha i verda vår akkurat no.

Vi treng at nokon kan dette for å ta vare på alle dei gamle bygningane våre. Kva var stavkyrkjene, til dømes, eller vikingskipa i eit museum på Bygdøy, utan . Eller kva med husa vi bur i, mange av dei er gamle og vert best tekne vare på av nokon som kjenner dei. 

Men gamle teknikkar kan òg bygge nytt: Tradisjonshandverket er laga med og for dei ressursane vi har her kring oss. Laga for vårt våte klima og floraen med furu , gran og einer, og minimalt med plastikk og energikrevjande betong. 

Og kor er det perspektivet i klima- og miljødebatten, all den tid bygg- og anleggsbransjen står for førti prosent av klimagassutsleppa, førti prosent av energiforbruket og førti prosent av avfallet som vert produsert i verda?

Mykje av tømrararbeidet i dag er i realiteten montering. Eit vindauge eller eit tak kjem til dømes med ei leggetilvising som tømraren må fylgje for at alt skal verte rett. Heile hus kan kome i modular frå Sverige og vert skrudde saman på tomta.

Å jobbe tradisjonelt er ikkje slik. Her er det aldri to skøytar som er like, og det hjelper ikkje å trykke på ein knapp eller lese ein instruksjon – meistringskjensla må kome frå din eigen kropp. Det er du som må meistre øksa og tappjarnet, få det til å fjerne akkurat den millimeteren på akkurat den plassen det er naudsynt, og kva stad det er, er det ditt eige hovud som må finne ut.

Læraren:

«Vil du høvle?»

Eleven:

«Ja, det hadde ikkje skada.»

Visste du at ein høvel kan synge? Når materialen er god, høveltanna skarp og handa og kroppen som fører høvelen har funne rytmen sin, syng høvelen ein stigande tone gjennom reisa si over tømmerstokken.

Eg har fått min eigen stokk å hogge på, eg prøver å lage ei taksperre med ganske mange krummelurar i enden. For den beste måten å observere denne merkelege symbiosen på er å gå inn i han, trur eg, og eg har òg jobba med dette handverket nokre år og likar det godt, særleg når eg får det til. Likevel gjer det meg no ekstra glad at det ikkje er min eigen høvel som syng, men naboen sin.

Eleven:

«Eg vert så roleg av å høvle. Det er rett og slett beroligande.»

Ja, det seier han, guten ved sida av meg. Han dukkar ut frå øyretelefonane sine og seier akkurat det, at han kom inn med tung kropp og vondt hovud, men etter å ha stått i si eiga verd og høvla ei stund har det kome seg.

Kven hadde trudd at handhøvling kunne hjelpe mot hovudverk? Vi tenkjer ikkje slik lenger. Vi trur at flyt er noko vi får av yoga eller joggetur eller meditasjon, på same måte som vi trur at vi jobbar enten med hovudet eller med kroppen, og at dei smartaste av oss må gjere det fyrste. Men det er jo ikkje slik. 

Ingen som var innom løa i Dale denne veka kan tru det lenger, aller minst mattelæraren som plutseleg dukkar opp frå det blå og skal undervise i matematikk, og som den mest sjølvsagte ting i verda set elevane til å rekne ut overflate og vekt på stokkane dei jobbar med. Kan trevirket hjelpe oss å skjøne, gjere eit abstrakt og teoretisk tal konkret og nødvendig?

Eleven:

«No vert eg heilt kokt i skolten her.»

Kanskje ikkje med ein gong. Det er mykje å ta inn over seg, og eg må sjølv innrømme at eg aldri får utfordra intellektet mitt så mykje som når eg skal skjøne korleis skøytar skal passe inn i kvarandre. 

Eg veit at den perfekte forma bur der inne i trestokken, veit korleis han skal sjå ut til slutt, kanskje, men å sjå føre seg vegen dit, kva eg skal fjerne kor og korleis, det er sanneleg ikkje lett. 

Svalgangen vart ikkje ferdig i dag, han vert det ikkje i morgon, men kanskje på fredag får ein reist noko som liknar på noko – kanskje då kan ein skjøne kva ein eigentleg har halde på med heile veka. 

Eg forstår frustrasjonen, kan eg seie. Men eg kjenner òg meistringskjensla som ligg i andre enden av arbeidet. Det trur eg elevane som har fått prøve hendene og hovudet på det gamle huset på Steia også gjer.

Eleven set det store boret på trestokken:

«Nei, no – ditta går ikkje.»

Tretti sekund seinare, når holet er bora:

«Ha, det vart jo perfekt!»

Dette var ein dag i prosjektet som skulle gjere ein svalgang til noko meir enn ei systematisert mengde trevirke. Ein sekstimars skule- og arbeidsdag – ikkje meir, men likevel alt dette. 

Alt dette som måtte verte ein tekst som handlar om mange ting. Noko anna var rett og slett ikkje mogleg, for det var slik det var. 

Og det er slik forteljinga om bygningsvernet også er: Heilt konkret, men samstundes eit tankesett, ein ideologi, eit handverk ein må meistre, men aldri vert ferdig med å lære seg, noko gamalt som må finne plassen sin i ei ny tid. 

Heile tida på veg, og heile tida det same. Ikkje for alle, men alt for nokre få.