Korleis halde ein draum

Eg hugsar med gru tilbake på sommaren for 22 år sidan – altså sommaren 2001. Dette er på mange måtar totalt ulogisk, for sett utanfrå var eg i ein utruleg heldig posisjon nett då. 

Draumen min hadde gått i oppfylling. Eit forlag, Skald, hadde bede meg om å skrive bok om kunstnaren Oddvar Torsheim. Ikkje nok med det: Dei hadde også gitt meg eit solid forskot, slik at eg hadde tid og rom til å lage boka. 

Det var akkurat dette eg hadde ønskt meg! Å skrive mi første bok, å bli forfattar.

Likevel kjente eg meg tyngd og ulykkeleg. Viss eg gjekk forbi nokon på gata i Førde dei sommardagane, kunne det hende at eg tenkte: «Der går ein person som sikkert ikkje har nokon som helst planar om å skrive bok.» Og neste tanke ville då vere: «Åh, så heldig han er! Skulle ønske at eg var han!»

Å knuge er ikkje bra for deg

Saka var at eg var fullstendig lamma av prestasjonsangst. Eg var besett av tanken på at dette måtte bli ei god bok, og eg ville ha ein garanti for det før eg gjekk i gang. Men slike garantiar finst ikkje.

Den kreative prosessen er uføreseieleg i sin natur. Viss du begynner med ei bok eller eit kva som helst anna kunstverk, så kan du aldri heilt vite kor du endar opp, nøyaktig kva som kjem til å bli skapt. 

Kreativitet er langt nærare i slekt med kaos enn med orden. Og du kan i alle fall ikkje ha kontroll over korleis omverda - kritikarar, lesarar, publikum - vil ta imot verket ditt! Det var i ferd med å gå opp for meg, og denne risikoen kjentest uakseptabel.

Viss de hadde sett meg fysisk halde draumen min i hendene den sommaren, ville det ikkje vore noko pent syn. Eg knuga den så hardt at knokane mine blei heilt kvite, ansiktet forvridd i ein fæl grimase.

Det gjekk opp for meg, med tida, at denne typen knuging ikkje var særleg bra for meg. Eg risikerte å ta knekken på både meg sjølv og draumen min. Kreativiteten hatar nemleg når du prøver å kontrollere den for stramt – då seier den berre takk for seg og går sin veg. Gradvis, gjennom åra, har eg heldigvis funne fram til ein annan måte å halde draumane mine på.

Den er slik: Eg trur eg må vere villig til å gi alt, gi meg totalt hen til den kreative prosessen og akseptere at eg ikkje har kontroll over den. Eg må tenkje: Boka eg skriv, vil lære meg korleis eg skal skrive den. Eg øver meg på å stole blindt på det. I tillegg øver eg meg på å gi slepp på resultatet – gi blaffen i korleis boka blir til slutt, og korleis den blir motteken. Det er ikkje mi sak, og ikkje det eg skal bruke energien min på.

Ei ulykkeleg forelsking

I det siste har eg tenkt mykje på «Den vesle havfrua» og på H. C. Andersen, som skreiv det eventyret. Eg har dansk mor og har vakse opp med eventyra hans. Det finst ein tone i dei som eg alltid ber rundt med meg: tonen av lengsel. Eg kjenner meg så godt igjen i den måten å oppleve livet på.

Først som vaksen las eg ein biografi om H. C. Andersen og lærte at han hadde lengta i heile sitt liv etter kjærleik. Han elska ein annan mann, Edvard Collin, i ei tid der homofil kjærleik ikkje var akseptert, og det finst ei nydeleg og smertefull brevveksling mellom dei to som går gjennom fleire tiår. 

Kjærleiken hans blei aldri gjengjeld. Edvard var ein god ven, men heldt alltid ein viss avstand og insisterte i breva sine på det han kalla det sømmelege, det kultiverte, det passande. Hans Christian fekk ikkje ein gong lov til å seie Du til han, noko som knuste hjartet hans.

Nattergalens song djupt inne i skogen

Når eg les eventyra hans no, ser eg så mange spor etter denne livslange, ulykkelege forelskinga. Det er nett som han undersøker den frå mange ulike vinklar. 

Igjen og igjen ser eg også korleis forfattaren viser fingeren til det såkalla sømmelege og kultiverte: keisaren og hans hoff, stive manerar, gull og smaragdar.

Alt pompøst og kunstig avslører han som latterleg. H. C. Andersen er på naturens side, kjenner nærleik til dei som eig lite, med kvinna som lengtar etter eit barn, jenta som lengtar etter sine elleve brør som har blitt til ville svaner, og med nattergalen som syng djupt inne i skogen nett når den sjølv vil, så vakkert at den får sjølvaste keisaren til å gråte.

Gjennom dette trur eg også at han omfamnar sin eigen utamde natur og kjærleikslengt. Han vil ikkje temje den, for han ser det vakre i den, sjølv når omverda ikkje gjer det. 

I eit dikt skriv han:

Hvorfor skal jeg ene gaae

og mit Savn neddysses?

Blomsterne fortrolig staae

de i Vinden kysses maa,

jeg vil ogsaa kysses!

Han gjer smerta si om til kunst, og det er noko i dette som er så håpefullt: at det beste vi skapar, ofte kjem direkte frå våre eigne sår. 

Gjennom eventyra, dikta og romanane sine har han hjelpt alle oss andre til også å kunne bere denne typen smerte. Han har lært oss å forstå den.

Alt kan bli til skum

Og den vesle havfrua – ho er, som du nok hugsar, forelska i ein vakker prins oppe på landjorda som ho fekk auge på ein gong ho sumde opp frå havets botn. Men bestemora seier at ho berre kan gløyme han, for han er ikkje noko for henne. 

Og landjorda er slett ikkje noko å trakte etter: Der ville fiskehalen hennar blitt sett på som hesleg, for der oppe må du nemleg ha to klossete støtter som kallast bein for å bli rekna som vakker.

Men den vesle havfrua er veldig lik skaparen sin. Ho stoler på sin eigen lidenskap. Ho gir blaffen i formaningane og gir alt for å komme opp til prinsen: byter bort sin eigen hale, sluttar å stelle hagen sin på havets botn og forlèt dei fem søstrene sine. 

Ho gjer ein handel med den vonde heksa bak malstraumane for å få denne sjansen til jordisk kjærleik, men ho får vite at om den ikkje blir gjengjeld, vil ho sjølv bli til skum på bølgjene.

Viss du har ein draum (for eksempel om kjærleik eller om å skape kunst), er du akkurat som den vesle havfrua. For du må vere klar til å gi alt og ikkje halde noko tilbake, som henne. 

Samstundes må du gi slepp på resultatet. Det kan hende at kjærleikserklæringa til verda som kunstverket ditt er, ikkje blir teken imot, men i staden blir til skum på bølgjene og flyt vekk. Det kan raskt hamne i gløymsla, slik veldig mange kunstverk gjer.

Men det er ikkje poenget! Poenget er at du faktisk har laga det – du har gjort det vågestykket, utforska ukjend grunn på vegner av oss alle.

Det umoglege spørsmålet

Kvar einaste bok startar med eit spørsmål som er umogleg å svare på. Det skriv den amerikanske forfattaren Maggie Smith i memoarboka si You Could Make This Place Beautiful. 

Eg trur det er heilt sant, og difor tenkjer eg for kvar bok eg skriv: Kva for eit umogleg spørsmål er det eg leiter etter svar på no? 

Det hjelper så mykje under skriveprosessen å ha det spørsmålet framfor meg, og vite at det verkeleg er verdt å prøve å finne svaret på, same om det eg skriv til slutt blir vellykka eller ikkje. Då blir det underordna.

Og kva med frykta, den som var så overveldande då eg skreiv bok for første gong sommaren 2001? Den har ikkje forlate meg! Men eg tenkjer ikkje lenger at den er eit teikn på at eg bør snu. 

Tvert imot: Den betyr at eg må halde fram, at eg er inne på noko vesentleg. Draumane våre skremmer oss fordi dei betyr så mykje for oss. 

Det du fryktar er nært knytt til det du søker – poeten Thomas Merton sa det. Og det å søke er alltid, alltid verdt det.