Kinesaren

Av Brynjulf Jung Tjønn
Forfattar og dramatikar. Frå Feios i Sogn og Fjordane, og busett i Oslo.

Publisert 08.08.2023
Sist oppdatert 10.09.2024

1

I det vesle stabburet på tunet låg papa og jamra. Den store papaen hadde lege der og jamra i fleire veker. Han visste det ikkje sjølv, kor sytete han var, men i den vesle senga i det vesle stabburet låg den store papaen og var som eit barn. Kvar ettermiddag gjekk dottera hans inn i stabburet. Dottera hans, Veslaug, var favorittbarnet hans. Rett etter skulen gjekk ho inn til papa, før ho skulle gjere leksene og andre plikter. Det hjelpte på sytinga hans.

Hei vesla, kom inn til den store papaen din, sa papa og vrei seg til ei ny stilling i senga.

Veslaug nikka til papa og sette seg på skammelen rett innanfor døra.

Ja, men du må framleis halde deg på avstand, og ja, du må ha munnbindet på, sa papa, med den litt grautete stemma han hadde lagt seg til etter desse vekene i stabburet.

Korleis det går med meg, lurar du? Vel, eg har hatt betre dagar, det kan eg gjerne innrømme, sa papa til dottera si. Eller kanskje sa han det mest til seg sjølv. Han heldt fram: Det er tungt å liggje her i denne senga og høyre alt livet utanfor og ikkje vere ein del av det. Eg har alltid vore den store papaen, veit du, han som styrer alt, han som veit alt. Men no er eg som eit gamalt, lite rusk, stua inne på dette soverommet, i mørkeret. Det er utruleg kva eit lite virus kan gjere med ein svær fyr som meg. No kjenner eg meg som eit lite lauvblad, og den kjensla har eg vel strengt teke aldri kjent på før. Eg var overvektig allereie som barn, men etter dei siste vekene har eg nesten ikkje feitt igjen på kroppen.

Og det hadde papaen rett i. Musklane, dei som var skjulte bak alt feittet, var også nesten borte. Så litt sjølvinnsikt hadde han.

Eg kjenner meg heilt tom, kan du seie, og det har eg vel aldri kjent meg før heller. Tenk det, at eit lite virus frå orienten skulle klare å velte den store papaen. Det har ingen klart før.

Det hadde han også rett i. Papaen hadde i vaksen alder aldri vore sjuk før. Han hadde aldri vore til doktoren, ikkje på grunn av helsa. Det måtte i så fall ha vore for ein skade. Ei sprøyte etter å ha fått ein rusten spikar inn i fotsolen eller andre sår og kutt utover det som kunne handterast på ein gard. Men aldri sjukdom. Den store papaen hadde vore ein robust fyr som aldri gjekk glipp av ein arbeidsdag. Det skulle han ha.

Det einaste eg kan gjere her inne er å sove og ete litt, og så kan eg forsøke å strekke hals og sjå ut av vindauga. Og alt eg ser er ein del av tunet og litt av låven. Ja, då gjer eg slik, eg strekker halsen og ser ut av vindauga, slik, ser du.

Dette hadde Veslaug høyrt før. Papaen sa det kvar gong ho var innom. Han klaga over at han berre kunne sove og ete litt og strekke hals og sjå ut av vindauga. Men Veslaug lytta. Ho likte å lytte. Ho var spesielt flink til å lytte. Spesielt på papaen sin.

Å, sjå der, apropos orienten, der ute på tunet ser eg jammen bror din, Kinesaren. Han fekk vi fordi vi ikkje trudde vi kunne få barn.

Det siste sa han med ein knekk i stemma. Det var ikkje ein sytete tone lenger, men meir noko sorgfullt. For det var ei stor sorg. Alle åra den store papaen og den store mamaen hadde prøvd å få barn. Så skjedde det ingenting.

Enten så datt fosteret ut av henne altfor tidleg, eller så klarte ikkje sædcellene mine å feste seg til egga hennar, sa papaen. Du skjønar ikkje så mykje av det, seier du? Har ikkje lært om befruktning på skulen enno? Men du veit korleis det funkar, gjer du ikkje?

Det var ikkje slik at Veslaug ikkje skjønte noko av det, ho skjønte veldig godt korleis barn blei til. Men også dette hadde ho høyrt mange gongar før, og akkurat desse tinga var ho ikkje så komfortabel med å høyre.

Vel, det funka ikkje for oss, sa papaen. I fleire år venta alle på at den store papaen og den store mamaen her på Høgda skulle få ein arving, ein som kunne vidareføre den mektige slekta i bygda, men arvingen lét vente på seg.

Sorgtonen i stemma var enda meir tung no. Men så kunne Veslaug sjå at ansiktet til papaen endra seg litt, og ho visste kva som kom.

Så var det ein sakshandsamar i fylkeskommunen som kom med eit forslag, sa papaen, med litt lettare tone i stemma.

Det var på puben ein kveld, eg var der for å drikke meg full, den store mamaen hadde mista enda eit ufødd barn i do, vi som hadde hatt trua denne gongen, det var mange veker på veg, og då er det kome langt, skjønar du. Men då også dette barnet, det var ein gut, ramla ut av henne, drog eg til puben i kjellaren under matbutikken, ja, du veit jo kor det er, du har jo vore der med meg fleire gonger.

Veslaug nikka. Det var eigentleg ikkje ein pub. Det var lageret til matbutikken. Men der møttest nokre få nøye utvalde personar for å drikke ulovleg sprit. Veslaug hadde vore med papa fleire gonger der, gjerne midt på dagen eller litt seint på kvelden. Ho fekk lov fordi alle var trygge på at ho ikkje kom til å sladre. Det var noko spesielt med lukta der nede. Kanskje fordi det var eit lager av all slags mat, både tørrvarer og drikkevarer, som blanda seg med sveitte og billig parfyme, men det var også noko anna, noko ubestemmeleg, som Veslaug, med sin sterkt utvikla luktesans, ikkje heilt klarte å skildre.

Der traff eg på ordføraren, sa papaen, han klarte alltid å skaffe meg utanlandsk og billig sprit, korleis visste eg ikkje, men han hadde sine kontaktar, og han fortalde at han hadde høyrt om ei ny vare, frå orienten, men det var ikkje ein ny type sprit, nei, denne vara var eit barn, eit menneske altså.

Veslaug nikka, og medan papa fortalde, tenkte ho meir på kva slags lukt det var i kjellaren på butikken.

For det var eit anna barnlaust par i nabokommunen som plutseleg hadde fått barn, sa papa, og dei trong ein arving til garden, ein odelsgut, og plutseleg ein dag, utan at kona hadde gått gravid, hadde dei ein tre år gamal gut på garden, ein slik gyllen, asiatisk gut, ein kinesar, eller, han var vel frå Korea, same det, og ordføraren fortalde meg medan han drakk og røykte på puben at det gjekk fort å få barn frå orienten, det var mange barn der på barneheimen som trong nye foreldre i vesten, at det var berre å søke, så kom det nokon frå fylkeskommunen for å gjere eit intervju, men det skulle gå greit, alle visste jo om meg og den store mamaen, det ville berre vere ein formalitet, og det stemde, for vips, eit år etterpå så fekk vi Kinesaren, storebroren din.

Papaen tok ein pause og smilte.

Storebroren din var uvanleg liten då han kom til garden. Mamaen din hadde kjøpt inn guteklede som skulle passe for treåringar, men Kinesaren drukna i kleda. Vi hadde ikkje tenkt på at barn frå orienten var mindre enn barn her i bygda, sjølv om eg hadde sett kinesiske turistar fleire gonger her nede på brygga. Dei er jo så små, dei rekk meg knapt til brystet, men av ein eller annan grunn hadde eg trudd at sonen min skulle likne på meg.

2

Det har ikkje vore så lett, kan du tru, å ha ein arving som ikkje liknar på meg sjølv, sa papaen.

I starten var det eit sjokk at han såg så annleis ut. Ansiktet var flatt og rundt og håret kolsvart. Du ser jo korleis eg ser ut, eller, det er jo berre å sjå på deg sjølv. Høgda-slekta er lyse og tynne i håret, ansikta smale, med spisse nasar. Og så er vi jo så bleike at vi blir solbrente berre vi ser ut av vindauga. Vi prøvde allereie frå starten å gjere han så norsk vi kunne. Vi gav han eit skikkeleg norsk namn, Alfred, det er ikkje mange stader i verda dei har eit slikt namn utanom Norge. Og vi tok han med i fjøset kvar dag for å gjere han vand med fjøslukta. Vi hoppa i høyet med han og kledde han i ull. Så viste det seg at han var allergisk mot gras. Det begynte å renne tårer frå auga hans og ansiktet blei heilt raudt. Jo, gylne fjes frå orienten kan bli heilt raude, det har eg sett på Kinesaren mange gonger.

Papaen tok ein pause og smilte litt for seg sjølv.

Han har liksom alltid lukta annleis enn oss, heldt papaen fram. Det er ikkje til å stikke under ein stol at guten frå orienten hadde tatt med seg ei lukt som han ikkje blei kvitt. Sjølv om vi har forsøkt å gni han inn med fjøs og fe og fjærkre, så har det ikkje bite på. Han er sta på den måten. Skal liksom halde på ein del av bakgrunnen sin. Men eg har sagt det til han at det kjem han til å svi for når han blir eldre. Det er ikkje alle som er like tolerante som oss på Høgda-garden.

3

Veslaug såg på klokka og justerte munnbindet. Framleis tenkte ho på lukta i kjellaren på butikken. Det var noko krydderaktig også, var det ikkje? Papa såg ikkje på henne, men var meir oppteken av å snakke. Kvardagen på Høgda-garden var travel, spesielt når papa var sjuk, difor var det ikkje ofte nokon stakk nasen sin inn til han. Ikkje fekk folk flest lov heller, han var jo sjuk og kanskje framleis smittsam, difor var det først og fremst Veslaug som fekk denne oppgåva. Så kvar dag låg papa der og såg på vegguret og talde ned timane til dottera var ferdig på skulen. Og når ho kom, var han taletrengd.

Dei siste dagane har eg kjent meg betre, sa han, og stemma friskna liksom litt til medan han fortalde det.

Det var jo nesten slik at det vesle viruset frå orienten tok knekken på meg. Slik mamaen din har skildra det, så var det like før Herren kom og henta meg og mamaen måtte opne familiegrava på kyrkjegarden. Det er ei stund sidan den grava blei opna sist, det var farfaren din det, som døydde for 15 år sidan, rett før du blei fødd. Å, han skulle ha fått opplevd at hans kjøt og blod gjekk vidare i arv.

Veslaug sukka stille, for ho visste godt kva som kom no. Ho stålsette seg.

Viss det var utfordrande for meg at Kinesaren ikkje hadde nokon av Høgda-genene, så kan du tru det var verre for farfaren din, sa papa. Han skulda meg heile tida for å øydeleggje for Høgda-slekta. Han meinte at eg burde ha rådført med han først, før eg bestilte dette barnet frå den andre sida av verda. Og eg som trudde faren min skulle bli glad for å få eit barnebarn som heitte Alfred. Men faren min fann seg aldri til rette med det. Han klarte ikkje å kalle barnebarnet sitt det same namnet som han hadde sjølv. Så i staden for å rope Alfred, så ropte han alltid Kinesaren. Og for å ikkje plage farfaren din enda meir, så begynte vi andre å kalle bror din for Kinesaren også. Ja, det var mykje syting frå farfaren din, heilt til det siste. Du skulle ha rådført deg med meg, sa han, rett før han døydde. Han såg på meg med det strenge blikket sitt. Tenk at det i framtida skulle rusle rundt ein mann med hans namn og drive Høgda-garden og sjå asiatisk ut. Det hadde han aldri i sin villaste fantasi tenkt. Og det var eg som fekk skulda. Det var trass alt eg som fekk han hit. Og du skjønar, sjølv om eg er den store papaen i bygda, så har eg også vore ein liten gut. Og sjølv om eg er den store papaen, så er faren min enda større. Og eg har vel aldri følt meg god nok for faren min. Men dette må du ikkje seie til nokon. Nei, no var eg litt for ærleg med deg. Eg plar ikkje å vere ein slik blautfisk. Det er nok viruset frå orienten som køddar med meg. Nei, du får gløyme det eg nettopp sa.

4

Det er jo slik at nesten ingen blir smitta av dette viruset lenger. Men så ligg den store papaen her som eit slakt og heldt nesten på å krepere. Det er latterleg, såpass sjølvironi har eg, at eg ser det. Samtidig er det umogleg å skjøne korleis dette viruset fer åt hos folk. Då det stod på som verst og nesten heile familien låg og kava med feber og muskelsmerter og pusteproblem, så var det som om du var umogleg å smitte. Tenk det, at du kom deg igjennom denne galskapen utan å bli smitta! Du må vel omtrent vere den einaste i heile landet, kan eg tenkje meg. Mest forundra var eg over kor dårleg Kinesaren vart. Eg var jo spent på det, sidan viruset kom frå orienten, om Kinesaren ville tole det betre. Men han blei jo nesten like dårleg som meg, han. Ha, der hadde vi i alle fall noko til felles. Nei, no høyrde eg ein lyd ute frå tunet, kanskje er det doktoren, han skulle stikke innom i løpet av dagen, han plar jo å gjere det iblant, gi meg litt tablettar og godsnakke, alle skal godsnakke med den store papaen, i alle fall no når det ser ut til at eg kjem til å overleve.

5

Omtrent på denne tida på ettermiddagen måtte Veslaug gå for å gjere lekser og deretter pliktene sine. Å vekse opp på Høgda-garden var ikkje for latsabbar. Men både Veslaug og Kinesaren slapp nok enklare unna enn hjelpefolket, som budde i det store stabburet på tunet. Det var stort sett sesongarbeidarar frå Polen og Estland, men også ein og annan person som trudde at arbeid på gard var ein dans på roser, men som etter ein sesong forsvann tilbake til storbyen. Ute på tunet stansa det ein bil. Det kom ofte bilar til Høgda-garden. Det kom bilar i eitt sett. Høgda-garden var sjølve navet for det meste som skjedde i bygda. Av ulike grunnar. Men denne bilen hadde ingen sett før. Det var ein liten bil som nesten ikkje laga lyd. Ein elektrisk bil. Ut skritta det nokre små føter i altfor kvite joggesko.

Der ja, der bankar det på, du høyrer vel det du også, det er vel ikkje det som er problemet med deg, jenta mi. Du får opne og gi plass, sa papaen og smilte.

Hallo? Er det doktoren? Du veit det berre er å kome inn.

Papaen såg alltid fram til at doktoren skulle kome. Det var ei vitamininnsprøyting, bokstaveleg talt.

Ja, eg tenkte det var best å banke på først.

Stemma var lys, kvinneleg og heilt annleis enn doktoren si.

Men ... du er jo ikkje doktoren? sa papaen med smale auge.

Jo ... eg er kollegaen hans.

Kollega?

Ja ... Ellingen kunne ikkje kome i dag, han fekk eit hasteoppdrag på sjukeheimen. Det var visst eit hjarteinfarkt.

Eit hjarteinfarkt?

Ja, så han ba meg om å levere desse.

Å, takk.

Det er sterke saker. Eg veit ikkje om det er lurt at du tar så mange.

Eg gjer berre det doktoren seier.

Ja, sjølvsagt.

Så du er ny?

Ja. Og dette er ...?

Å, det er dottera mi. Ho held meg litt med selskap før ho skal gjere lekser. Det er ikkje vits i å snakke til henne. Ho er stum, skjønar du.

Å ja, riktig. Men eg gløymde visst å introdusere meg. Rikke, heiter eg. Rikke Dahl.

Eg tenkte meg at det måtte vere eit slikt bynamn. Du er heilt nyutdanna du, er du ikkje?

Jo, det stemmer.

Vi har av og til slike nyutdanna doktorar her. Dei blir ikkje så lenge. Du veit vel kven eg er?

Ja, du er Hans Høgda.

Det stemmer. Du får berre halde avstand. Dette viruset frå orienten heldt nesten på å ta knekken på meg.

5

Veslaug bar sekken sin opp den bratte trappa til loftet i hovudhuset. På vegen ovanfor stabburet hadde ho gått forbi bilen til doktoren. Inne i framsetet hadde ho sett ein liten hund ligge og logre med halen. Då ho passerte bilen, spratt hunden til og lente forpotane mot vindauga. Veslaug høyrde dei små, korte og håpefulle bjeffa til hunden. Ho blei ståande og sjå på det vesle vesenet. Var det noko Veslaug verkeleg ynskte seg, så var det ein hund. Men fordi broren, altså Kinesaren, var allergisk, så måtte ho slå det frå seg. Ho hadde gått inn i hovudhuset, gløtta inn på kjøkenet, som var tomt, tatt med seg ein banan frå fruktfatet, og gått opp trappa til rommet sitt på loftet. Trappa var knirket og smal, glatt var ho også, men etter alle desse åra opp og ned trappa, fleire gonger kvar dag, hadde ho vent seg til den.

Frå rommet sitt hadde ho fri utsikt til tunet. Der kunne ho sjå den unge doktoren kome ut av stabburet kor papaen låg. Det var noko med ansiktsutrykket som Veslaug beit seg merke i. Det var noko skeivt og mørkt der, heilt annleis enn då ho hadde kome inn i stabburet. Kva var det som hadde skjedd med doktoren?

Bilen køyrde av garde og Veslaug oppdaga ei rørsle i sidesynet. Ho vende blikket lenger til høgre på tunet og såg storebroren sin. Han stod der og vinka til henne.

6

Veslaug følgde storebroren, Kinesaren, inn på låven. Ho visste kva som skulle skje. Ho var allereie på veg bort til den gamle traktoren, som stod der, utan motor, som papaen hadde bygd opp av reservedelar han kom over, og no var det berre motoren, sjølve hjartet, som mangla. Ho likte å sitje i denne gamle traktoren, der store delar av rammeverket var ein gamal John Deere frå 70-talet, utan tak over førarhuset. Ved å kome litt over golvet på låven, fekk ho betre utsyn til det som skulle skje.

Ho kika bort mot enden av låven. Ho kunne allereie ane lukta som kom frå området bak plastforhenget som hang ned frå veggen. Kinesaren drog presenningen til side og der hang sju heile griseskrottar til tørk.

Kinesaren tok på seg boksehanskane. Han såg bort på veslesystera si, og så tok han av seg boksehanskane igjen. Dei nikka til kvarandre. Denne gongen skulle han slå med berre nevar.

Og då det første slaget dunka inn og gav eit ekko gjennom låven så Veslaug skvatt, kom ho plutseleg på at ho kjende igjen lukta frå kjellaren på butikken.