Det er ikkje noko nytt under sola

Det er ein sjanger korte, men svært effektive videoar som stadig dukkar opp i min TikTok-algoritme og som eg stoppar opp ved kvar gong, på jakt etter latter og verkelegheitsflukt. I klippa førestiller innhaldsskaparane seg tragikomiske scenario der dei reiser tilbake i tid for å endre historiske hendingar på stort eller smått vis. I nokre ser dei tidsreisande innhaldsskaparane føre seg eit møte med Kristoffer Columbus. Innhaldskaparen Zared Mance | @zaredisaac «reiser» til ein fiktiv avskjedsmiddag for Columbus og mannskapet hans, før dei skulle ut på ferda frå Spania i 1492. Mance er matleverandøren og kelnaren for arrangementet. Columbus er midt i ein tale om planen for reisa og instruerer gjestane: «kvar person vi ser, slavebind vi.» Mannskapet svarer med entusiastisk jubel. Mance gjev Columbus ein kopp. Oppdagaren tek ein slurk og byrjar å hoste og gispe etter luft. På slutten av videoen skjøner vi at Mance har gitt Columbus ein Sprite frå McDonald's. Det er ein absurd spøk, basert på ideen om at brusen frå fontenene på snøggmatkjeden er «sterkare» enn den du kjøper på flaske i butikken. Så sterk at den kan forkorte livet til ein person frå Columbus sin tidsperiode. Columbus vert stogga, skipet når aldri Karibia, og videoen endar utan konsekvensar for Mance eller sjåaren. Antikolonial fantasi på sitt beste.

I røynda veit vi at framkomsten til Columbus i Karibia vart fylgt av den valdelege erobringa av Amerika, undertrykkinga av dei opphavlege innbyggarane og, etter kvart, eit rasebasert slavehandelsystem, der afrikanarar vart frakta over Atlanterhavet for å utføre tvangsarbeid i den «nye verda.» Handlingane (og mishandlingane) til dei sør-europeiske conquistadorane frå 1492, og den europeiske kolonimaktkampen som kom etter, har i stor grad produsert dagens verdsstruktur – med hierarki knytt til geografi, sosioøkonomisk status og ressursfordeling, kjønn og seksualitet, rase og etnisitet. Denne strukturen verkar så uunngåeleg at det er vanskeleg å sjå føre seg at historia vel kunne ha teke ei anna vending, og at vi kunne ha levd i ei helt anna verd i dag. Kva hadde hendt om ikkje Columbus hadde nådd fram? Zared Mance og andre innhaldsskaparar engasjerer seg i ei spennande form for historisk «omforteljing.» Det er noko makabert, men samstundes håpefullt i forsøket på å omskrive og omdirigere, om så berre i tretti sekund, handlingar som har resultert i hundreår med undertrykking. 

Kanskje seier dette innhaldet òg noko om historiene vi sjåarar fortel oss sjølve om verdiane våre, om kven vi er, og kven vi håpar vi ville ha vore om vi levde i ein bestemt historisk augneblink. Korleis vi hadde handla for å endre historia til det betre. Men dei fæle, historiske hendingane som mange av oss sver vi ikkje hadde halde ut, gjenspeglar seg i notida. Dei har berre vorte skyvd lengre og lengre vekk frå den sosiale og politiske «kjernen» i vår verd, til det som er betrakta som «utkanten». Vi lever framleis i ei verd strukturert etter den historiske valden som tidsreisarane ønskjer å gjere opp med.

Eg blar vidare frå Mance si humoristiske omforteljing av natta før Columbus si reise, humrar litt for meg sjølv. Den neste videoen rykker meg tilbake til verkelegheita, ei oppdatering om den pågåande krigen i Gaza frå den unge palestinske journalisten og aktivisten, Bisan Owda. Bisan startar videoen som ho har gjort det siste året: «Hei alle saman, korleis har de det? Dette er Bisan frå Gaza. Eg er framleis i live.» Bisan og andre palestinske journalistar som Plestia Alaqad, Motaz Azaiza, Hatem Hany Rawagh, Wael Al-Dahdouh, Hind Khoudary og ni år gamle Lama Jamous har rapportert nesten dagleg, medan dei flyktar til fots frå bombeangrep mot heimane sine i Gaza og flyktningleirane dei no bur i. Dei har opplevd mangel på mat og reint vatn, sjukdom og tap av familie og venner. Desse rapportane har ikkje berre omhandla det som har hendt i Gaza sidan Hamas-angrepet på Israel den 7. oktober 2023. Dei har sett søkelyset på den selektive stilla rundt Israel si forfølging av det palestinske folket sidan 1948.

Den 29. desember 2023, leverte den tidlegare apartheid-staten Sør-Afrika ei sak til Den internasjonale domstolen der dei påklaga Israel for folkemord med grunnlag i konvensjonen om vern av sivile i krigstid, den fjerde Genèvekonvensjonen. Sakspapira til sør-afrikanarane nemner, mellom anna, «Israels framferd mot palestinarar under det 75 år lange apartheid, den 56 år lange krigerske okkupasjonen av palestinsk territorium og den 16-årige blokaden av Gaza, inkludert alvorlege og pågåande brot på folkeretten knytt til dette, inkludert grove brot på den fjerde Genèvekonvensjonen og andre krigsbrotsverk.» I 2024 har både Dei sameinte nasjonar (FN) sin spesialrapportør for menneskerettar i dei okkuperte palestinske territoria, juristen Francesca Albanese, og menneskerettsorganisasjonen Amnesty International konkludert at Israel er skuldig i folkemord mot det palestinske folket, med referanse til den fjerde Genèvekonvensjonen. Denne konvensjonen var teke til orde for av den polske jødiske advokaten Raphael Lemkin under andre verdskrig. I 1944 utvikla Lemkin omgrepet «folkemord» for å skildre det pågåande holocaust og det armenske folkemordet (1915-1920).

Det er nesten 80 år sidan frigjeringa av Auschwitz i Polen (då okkupert av Nazi-Tyskland) og slutten av holocaust, 45 år sidan slutten på folkemordet i Kambodsja, 42 år sidan massakrane i Sabra og Shatila-flyktningleirane i Libanon, 30 år sidan folkemordet i Rwanda, 29 år sidan Srebrenica-massakren i Bosnia, og mindre enn ti år sidan folkemordet i Darfur.

Desse utenkjelege hendingane kan ikkje samanliknast. Dei har ulike historiske, politiske og geografiske grunnlag. Som journalist Lena Lindgren skreiv i Morgonbladet i oktober, kan “iveren etter å samanlikne” folkemord unaudsynleg bagatellisera smerta og sorga opplevd av gruppene påverka, og bidra til vidare dehumanisering. I FN-rapporten introduserer Albanese ei alternativ tilnærming som retter merksemd mot samankoplingar mellom folkemorda, ikkje for å fremje såkalla «oppression olympics», men for å kartleggje mønster og unngå gjentaking. For trass i skilnadane, har desse folkemorda og massakrane til felles at dei avslører den menneskelege kapasiteten til råskap, ofte i påstått teneste for framsteg og betringa av samfunn. Etter kvar sak, har det internasjonale samfunnet lova at det ikkje skal gjenta seg, at forfølginga av og hardferd mot bestemte grupper på grunn av religion og andre identitetsmarkørar skal ta slutt. Vi har enno ikkje lukkast i dette.

Eg går ut av TikTok og opnar YouTube, og eg klikkar på eit intervju med forskar og aktivist frå Sudan, Hala Al-Karib. Ho skildrar ei forferdeleg hending frå oktober 2024 i delstaten Al-Jazirah, der over hundre sudanesiske kvinner tok sitt eige liv for å unngå å bli utsette for seksuell vald, eit mykje brukt våpen i den pågåande borgarkrigen mellom hæren og den paramilitære gruppa Rapid Support Forces (RSF). Ei kjensle av fortviling tek over. Korleis kan vi sitje og sjå på folkemord i Gaza og Sudan på telefonane våre dagleg, for deretter å halde fram med liva våre som om dette ikkje påverkar oss alle? Skal kvinner, menn og born i Aust-Kongo halde ut tortur, seksuell vald og jagast på flukt frå heimstadane sine for at selskap skal kunne selje oss nye telefonmodellar som vi ikkje treng, eller elektriske bilar som er avhengig av utnytting av gruvearbeidarar? Kva gjer dette med oss som menneske?

Mi mor siterer ofte ei bok frå Det gamle testamentet, Forkynnaren (1:9): «Det som har vore, er det som skal vere. Det som har hendt, er det som skal hende. Det er ikkje noko nytt under sola.» Tida er ein sirkel. Det verkar nesten som om vi er dømt til å gjenta våre verste gjerningar.

Vår uheldige tendens til gjentaking tyder òg at vi ikkje naudsynleg har behov for desse tidsreisene som algoritmen min serverer. Vi treng ikkje «reise» til 1492 med ein Sprite frå McDonald's for å stogge Columbus. Det er uendeleg med moglegheiter i dag til å vurdere verdiane våre og avgjere kven vi ynskjer å vere når det som har hendt før, hender igjen. «Det er ikkje noko nytt under sola,» seier Forkynnaren. Science fiction forfattaren, Octavia Butler legg til: «men det finst nye soler.»