Å fortelje er å føre vidare

Våren 2023 hadde ei ny filmatisering av Den lille havfruen, Disney si omskaping av Hans Christian Andersen sitt eventyr frå 1837, premiere i Noreg. Filmen er den nyaste utgjevinga i ei blomstring av attforteljingar av klassiske Disney-teiknefilmar baserte på eventyr i «live-action»-format. 

Den nye meir mangfaldige filmatiseringa har blitt møtt med gledesrop frå publikum over heile verda, men det kom også negative tilbakemeldingar då regissør Rob Marshall annonserte at hovudfiguren Ariel skulle spelast av den afroamerikanske songaren og skodespelaren Halle Bailey. 

Ikkje ei havfrue for alle

For nokre sjåarar var dette eit steg mot breiare kulturell representasjon i familiefilmar og eventyr. Men ikkje lenge etter at Bailey vart annonsert dukka emneknaggen #NotMyAriel opp, brukt av enkelte sjåarar med sterk tilknyting til den originale teiknefilmen frå 1989 til å uttrykkje misnøye med rollebesetninga. 

For desse vart det vanskeleg å leve seg inn i romantikken og nostalgien i den klassiske forteljinga, som har røter i Skandinavia, med Bailey i rolla som ein ny versjon av den opphavleg raudhåra og lyshuda Ariel. 

Men havfruer finst i folkeeventyr og mytar over heile verda. Reaksjonane på Den lille havfruen vekte ein samtale om forholdet mellom nostalgi, fantasi, mangfald og forteljing.

Det universelle folkeeventyret

Forteljingar gjennomsyrer menneskeleg kommunikasjon: Du finn forteljingar i korleis vi vel å presentere oss sjølve når vi møter nye menneske, i korleis vi formulerer og deler minne frå det vi har opplevd, og i det vi noterer i dagbøker og deler i bilete og tekst i ulike sosiale medium.

Blant dei stadig fleire måtane å fortelje på, er kanskje ingen meir universell på tvers av kulturar enn folkeeventyret.

Så lenge mennesket har hatt evne til å formidle med kropp og stemme, har munnleg forteljing og eventyr – og i nyare tid litterær tekst – vore ein viktig del av kulturell kommunikasjon.

Forteljingane frå barndomen

Kva betyr folkeleg forteljing og folkeeventyr for deg? Eg stiller dette spørsmålet til foreldra mine over ein videosamtale. Dei er i Noreg, og eg er i Ghana, der familien vår kjem frå.

Samtalen flyt på tre språk, slik den alltid har gjort i heimen vår. I dag er det hovudsakleg engelsk, twi og norsk.

Pappa svarar: «I Ghana kommuniserer vi mykje til born gjennom folkeeventyr frå tidleg alder: om respekt for miljøet, om dyrerettar, om kvinnerettar og barnerettar, innprentinga av desse verdiane. Det er vår måte å formidle dette på frå barndomen. Om du er grådig og ikkje vil dele mat med syskena dine, tek det som ikkje høyrer deg til, eller nektar å lytte, seier vi at du skal til ante ade.» 

Mamma omset frå twi til engelsk og forklarar det metaforiske omgrepet for konsekvensane av slik oppførsel: «The school of hard knocks.» Livets harde skule. 

Pappa mimrar om Nana Kwame Ampadu-platene som bestefar tok med heim til han og syskena på 60-talet. Ampadu var både highlife-musikar og forteljar, og dramatiserte ghanesiske folkeeventyr og folkeviser – anansesem nnwom — på twi.

Mamma legg til: «For meg er munnleg forteljing kopla til barndomsminne, at vi sat ute rundt kolomnen om kvelden og folk fortalde folkeeventyr.»

Mamma vart fødd i England og levde sine fyrste år i London. Då familien flytta til Ghana, fekk ho og syskena innføring i ghanesisk kultur gjennom folkelege tradisjonar i heimbygda Akropong.

«Vi kjente til veldig få av dei ghanesiske folkeeventyra, så det var ei heilt ny verd med rop og svar og spennande historier! Favoritteventyret mitt var det om jegeren og spøkelset.»

Ho byrjar å synge fram forteljinga og ber pappa levere svar til ropet.

Høyr Barbara Adu-Badu og Daniel Toa-Kwapong framføre eventyret Ta Hi Nta, om jegeren og spøkelset ved å trykke "play" i avspelaren under.

Edderkoppmannen Kwaku Ananse, Loke og Oskeladden

Min nostalgiske kolomn - eller platespelar - er telefonbenken vår på Haugland i Fjaler, der eg vaks opp. Der sat eg i telefonen med farfar i Accra og fekk høyre eventyr og viser frå Ghana. 

Farfar Charlie fortalde mange eventyr om edderkoppmannen, Kwaku Ananse. Ananse er edderkopp på twi, språket til folkegruppa vår, Akan. Kwaku Ananse er ofte hovudfigur i folkelege forteljingar i Ghana, men òg i Karibia og det sørlege USA som resultat av slavehandelen. 

Ananse er ein lurefigur og kan samanliknast med Loke i norrøn mytologi eller Oskeladden i norske folkeeventyr. Han står i ei mellomstilling der han har kontakt med både gudane og menneska.

Eit av dei fyrste eventyra foreldra mine hugsar at dei fekk høyre om Ananse som born, er det om korleis han lurte til seg himmelguden Nyame sine forteljingar. Desse heitte opphavleg nyankonsem, men vart då omdøypte til anansesem – Ananses forteljingar. 

Det fyrste eventyret eg fekk høyre om Ananse, var om visdomskrukka. I dette eventyret gir Nyame Ananse ei leirkrukke med all verdas visdom i, men på eitt vilkår – at Ananse deler det han lærer med andre. 

Men edderkoppmannen vel i staden å samle og gøyme den nye kunnskapen høgt oppe i eit tre. Krukka dett ned frå treet og sprekk, og visdomen som Ananse hadde forsøkt å hamstre sprer seg ut i verda. Han får lære ei lekse om egoisme og fellesskap.

Havgudinna Mami Wata

Både på Haugland og på besøk hos familie i Accra fekk eg òg høyre eventyr om havet si gudinne, Mami Wata. Den vakre havfrua har mange funksjonar i vestafrikansk mytologi og forteljing. Ho vernar mødrer og born, inkludert dei som vart frakta over Atlanterhavet under slavehandelen. Ho symboliserer skjønnheit, erotikk og seksualitet. 

Antropologen Chimaraoke O. Izugbara fortel at Mami Wata har eit flammande temperament, men kan samstundes vere miskunnsam, og representerer havet si makt til å både gi og ta. 

I det sørlege Ghana vernar Mami Wata også økosystema i havet gjennom eit «åndeleg» forbod mot fiske og anna sjøfart på tysdagar, som framleis vert halde heilagt av dei som bur langs kysten.

Mami Wata symboliserer også det hybride og moderne. Skildringar av utsjånaden og opphavet hennar har likna forteljingar om havfruer frå Europa, Amerika og Asia sidan 1600-talet. 

Til liks med H.C. Andersens lille havfrue har Mami Wata som regel overkroppen til eit menneske og fiskehale, og har evna til skifte form. I nokre attgjevingar ber ho fleire slangar som glir rundt kroppen hennar. 

Forteljingane sine røter og føter

Mami Wata er eit døme på kulturvitar Paul Gilroy sitt uttrykk roots-and-routes, som er omsett av den norske antropologen Thomas Hylland Eriksen til røtter og føtter. Havets gudinne utfordrar ryddige idear om opphav (roots/røtter), og inviterer oss heller til å reflektere over reiser og kulturelle møte (routes/føtter) som har omarbeidd desse forteljingane. 

Andersen sitt eventyr er ein litterær tekst, ikkje eit folkeeventyr, men historia viser teikn til inspirasjon frå tradisjonelle europeiske segner om havfruer og nymfer. 

Då Andersen publiserte eventyret i 1837, hadde Danmark (saman med Noreg fram til 1814) drive kolonial verksemd på Gullkysten (moderne Ghana) og i Karibia i nesten to hundreår. 

Det er mogleg at vestafrikanske og karibiske mytar og forteljingar var blant dei Andersen henta inspirasjon frå. Då er det ikkje utenkjeleg at «den lille havfruen» kan vere mørk i huda med afrohår eller locks. 

Kanskje er H.C. Andersen (og Disney) sine forteljingar døme på Gilroy og Eriksen sine idear om routes/føtter. Forteljingar som ikkje er «reint» skandinaviske eller nordamerikanske, men produkt av kulturelle kryssingspunkt over fleire hundreår. 

Kryssingspunkt som har (om)forma folkeleg forteljing, og nyare litterære tekstar og filmatiseringar av forteljingar, trass i språklege og geografiske skilnader.