Farmor var ikkje på Facebook

Farmor hadde ikkje Snapchat, ho var ikkje på Facebook, og ikkje på nokon andre sosiale medium, heller. Farmor døydde i 2004, nokre månadar etter at Facebook blei lansert. Før verda, slik vi kjenner ho i dag, blei til.

Ein gong fekk farmor ein pc av ein av onklane mine. Ein slik gamal, stasjonær ein, som vi alle hadde på den tida. Eg veit ikkje kva føremålet var tenkt å vere med denne gåva, eg trur ikkje ho skjønte det heller, det var ikkje noko ho hadde sakna å eige, ho, som aldri hadde eigd ein tv, ein gong, kva skulle ho med ein slik? Eg kom innom kjellarleilegheita hennar. Ho hadde fått til å skru han på, og sat og glana inn i skjermen og skjønte verken att eller fram. Eg hjelpte henne å finne fram eit skriveprogram, så ho kunne prøve seg på å skrive litt, og så drog eg ut for å handle for henne.

Då eg kom tilbake, var ho ikkje ved pc-en lenger. Eg høyrde henne inne på kjøkenet. Det klirra i panner og lufta var fylt av den velkjende lukta av bakverk som stod i omnen. Pc-en hadde ho gått ifrå, på skjermen var det eit virvar av faner og boksar, blinkande åtvaringar og error-teikn. Eg veit ikkje kva ho hadde trykka på, men alt hadde gått i lås, og i frustrasjon hadde ho forlate maskina og gått til det vesle kjøkenet, der ho likte seg best. Dagen etter var pc-en ute.

Det lukta ofte nysteikt bakverk i leilegheita til farmor. Frysaren hennar var som regel full, men det låg ikkje att noko gamalt på botnen. Kom ein innom, og det var det mange som gjorde, fekk ein med seg bakst for eit par veker, bereposar med bollar, kringler, rundstykke og sveler. På vinteren hang ho posar med bakst på ytterdøra, så englane om natta, som ho kalla dei som moka oppkøyrsla hennar, kunne ta med seg. Vakna ho midt på natta og ikkje fekk sove meir, som ho gjorde nesten kvar natt – ho sleit med hovudverk heile vaksenlivet og mange andre plager – stod ho opp og baka, kanskje tenkte ho at den og den trong nokre gode kanelbollar no, og seinare på dagen sette ho seg i den vesle kvite bilen med oransje fartsstripe, og køyrte til vedkomande med godsakene.

Hovudverken var ei sak, den plaga ho, men ho klaga aldri, og eg har ofte tenkt på det, korleis kunne ho behalde motet, livsgnisten, og ikkje minst det utrulege humøret, for hovudverken var som sagt ei sak, men farmor opplevde meir vondt i livet enn dei fleste. Farfaren min døydde ung, berre 59 år gamal, dei hadde seks born saman, men ho mista to søner, altfor unge døydde dei også, den yngste, min far, berre 23 år, den nest yngste, berre 44, nok sorg og smerte for fleire menneskeliv. Eg har undra meg over korleis ho unngjekk å bli bitter. Eg trur aldri eg høyrde henne seie eit vondt ord om nokon.

I verda slik vi kjenner ho i dag, er vi så opptekne av å finne feil, å finne den skuldige, vi fyller kommentarfelta med åtak og klager, slenger drit til kvarandre på sosiale medium. X, tidlegare Twitter, har blitt ei krigssone, og når Støre gratulerer ei eller anna idrettsstjerne som har vunne gull på Facebook, sender ti prosent hjarter, likes og hurrarop, og resten kjeftar på han for jobben han gjer som statsminister og som menneske (eg har inga form for statistisk belegg for desse tala, men eg trur ikkje eg er på bærtur).

Av og til tenker eg at vi har blitt eit samfunn av dei sinte og dei bitre, når noko går gale i livet, er det nokon andre sin feil, det er staten, regjeringa, helsevesenet, skulen, naboen, innvandrarane. Og ja, det er viktig å stille rette folk til ansvar, endre systema som ikkje fungerer, kvitte seg med statsrådar som bryt sine eigne reglar, og sette grenser for kva vi som samfunn tolererer. Men kanskje skulle vi lære av farmor før vi, heite i toppen, kastar oss over tastaturet sjølv om alle varsellampar blinker og alarmsignala uler mot det vi er i ferd med å skrive, og heller gå ut på kjøkenet, setje ei deig og ta oss ein bolle.

Farmor var ikkje på Tinder. Det skulle teke seg ut, og Tinder var dessutan, som resten av Internett, ein usannsynleg utopi den gongen ho var ute på den frie sjekkemarknaden, og der var ho ikkje lenge. Farmor vaks opp på garden Haugen i den vesle bygda Eiksund, på Sunnmøre. Ho var ganske ung då ho fekk seg teneste på andre sida av fjorden, på Steinnes i Ørsta kommune, der skulle ho jobbe på garden, mjølke kyr og passe småbarn, for 25 kroner månaden. Broren hennar rodde henne over fjorden til første arbeidsdag. På nabogarden møtte ho farfaren min. Klisjé eller ei, det var kjærleik ved første blikk.

Syskenbarnet mitt, Anders A. Steinnes, har skrive bok om farfaren vår, og der skildrar han turen tilbake over fjorden, etter at farfar for første gongen hadde vore med farmor på besøk heim til Eiksund, og denne forteljinga står ikkje tilbake for nokon forteljingar om unge, nyforelska par i filmar og bøker:

Ho hugsar godt kor Alfred hadde pakka henne inn då dei kvelden etter skulle ro tilbake til Steinnes. Lyden av åretaka og mårelden i sjøen – to unge, ekte forelska til hjarterota. Det var berre dei to i heile verda denne kvelden. Hadde han spurt om saman å flytte til ei aude øy – hadde ho svart ja.*

Marknaden var kanskje mindre før Tinder, mange stader på bygdene var det knapt andre jamaldrande og ein måtte ta til takke med naboguten, men likevel, ein måtte ut, sjå seg om, sjå folk an, og det var kanskje tungvint, kanskje er det enklare å sveipe til høgre eller venstre, peile seg inn på eit vakkert, velredigert bilete, men eg trur ikkje det har blitt lettare å finne kjærleiken likevel.

Snarare er det mange som verkar å miste trua på det heile. Unge menn verkar å vere særleg desillusjonerte og føler at nålauget har blitt trangt. Førsteinntrykket er flytta frå det første møtet med eit heilt og ekte menneske, der feil og manglar kjem fram, men der ein også har ein sjanse til å vise dei gode sidene sine – som eit varmt smil, ein kjapp replikk, ei trygg framtoning. På nettet står alt og fell på det første biletet, og dessutan - tenk kor mange som har sveipa det som kunne vore den store kjærleiken til venstre (for den uinnvidde: å sveipe til venstre betyr ikkje interessert).

Men farmor var aldri på Facebook. Heldigvis, kan ein seie, for det er nok av døme på dei som har hamna på Facebook mot all fornuft. I starten hadde vi ikkje grenser for kva vi kunne finne på å legge ut på dette fantastiske nye nettsamfunnet, og for all del, det er mange som framleis ikkje har grenser. Bilete av middagar, reiser, familie, meir eller mindre påkledde barn i alle slags situasjonar, usensurerte bilete frå festen kvelden før, høgst private bilete blei delte over ein låg sko, det var så kjekt å vise kjende og kjære, nære og fjerne, alt om liva våre, og det var det jo, det er jo det, det er ein fantastisk ressurs, vi kan “pleie” relasjonen til folk vi aldri møter, vi veit alt om ”vener” vi elles verken ser eller snakkar med.

Når eg er i barndomens heimtrakter og treffer att folk eg ikkje har sett sidan vidaregåande, treng eg ikkje spørje, vi kan hoppe over den kjedelege delen, eg kan seie «eg ser du har tre born, ja, eit par kattar også, ikkje sant? Ja, du jobbar som sjukepleiar? Hadde sambuaren din nyst operert for lyskebrokk, var det slik? Og de var i Spania i fjor sommar, skjønte eg, ja eg følgjer med, veit du», så kan vi le litt, kanskje, men dette er om ein er heldig, eventuelt uheldig, alt etter korleis ein ser det, og i mange tilfelle vil ein kanskje heller skrå over vegen og håpe at den andre ikkje ser ein, kanskje vil ein tenkje - dette mennesket har eg ikkje sett på tjue år, eg orkar ikkje, det blir rart - så ein unngår det, for det er jo eit ork å skulle prate med eit menneske ein ikkje har sett på så lang tid, og eigentleg ikkje kjenner lenger.

Farmor delte ingenting på nettet, ho sende ikkje mail eller tekstmeldingar. Ho ringde. Vi kunne snakke lenge i telefonen. Ein gong ho var på opptrening etter ein operasjon ein eller annan stad langt vekke, på Austlandet, hugsar eg ho sende postkort. Då skreiv ho litt om korleis ho hadde det, og at ho sakna meg, og eg hugsar så godt, og eg veit ikkje kvifor, men eg hugsar ordrett det ho skreiv heilt til slutt: «Du må unnskylde den stygge handskrifta, eg ligg på ryggen og skriv.»

Desse orda gjer framleis inntrykk på meg. Få ville stussa over at avsendaren låg på ryggen og skreiv i dag. Vi chattar og tekstar i alle moglege positurar, utan at det imponerer så mange. Men det er noko med innsatsen bak det heile som rører meg, trur eg. Og omtanken. Det kosta tid, og krefter, ho måtte gjennom ein omstendeleg prosess og halde ut ei ubehageleg skrivestilling for å få sendt kortet. Det må verkeleg ha betydd noko for henne å få sendt det til akkurat meg.

Dei færraste sender julekort i posten eller postkort frå ferieturar i utlandet lenger. Det held med nokre snappar i familie- eller venegruppa. Bursdagshelsingar, som ein får på Facebook-veggen frå både dei aller næraste og dei aller fjernaste i veneflokken, er gjerne førehandsgenererte og kostar avsendaren eit klikk på send. Den same generiske helsinga med dei same tre emojiane, fire-fem gongar etter kvarandre frå ulike personar. Men det gjer jo ikkje noko, det er talet på gratulasjonar som tel.

Farmor hadde ingen Facebook-vegg. Ho hadde heller ikkje gigabyte med bilete i ei sky, men på veggane i stova hang bilete av alle ho var glad i. Brudebileta til barna, bilete av alle barnebarna og oldebarna, ja, til og med bileta av fadderbarna gjennom Redd Barna hadde ho sett i ramme. Farmor var spesielt oppteken av barna. Det verste ho såg var barn som leid. Då kunne ho gjere unntak frå regelen om aldri å seie noko stygt om nokon, for dei som var ansvarlege for at barna i verda hadde det vondt, dei hadde ho ingenting godt å seie om.

No verker det kanskje som eg romantiserer fortida, og ønsker meg tilbake til eit før-digitalt samfunn. Det gjer eg ikkje.

Dei fleste set nok pris på å sleppe å ro over fjorden for å finne seg ein kjærast, og Tinder kunne gjort mykje vel for mang ein lengtande ungkar og kvinne opp gjennom åra.

Livet var eit slit i «gamle dagar» også, det hugsar vi jo, vi som har levd nokre år, berre tenk, ein måtte møte opp fysisk i banken for å ta ut pengar, ein måtte gå til fotografen for å framkalle bilete, utan å kunne sjå dei først – ein kunne vere trygg på at tante blunka og bestefar hadde raude auge, og skulle ein på bilferie var vegane smalare, bilane var utan aircondition og ein brukte store delar av tida på tur til å studere kartet for ferda vidare. Ja, og farmor måtte jo også slite litt for sine 25 kroner månaden.

Vi går kanskje ikkje så ofte til naboen med bollar lenger, men det er større aksept for ulikskap og større likskap mellom kjønna.

Kanskje forskjønnar eg også farmor? Farmor hadde nok sine ting, ho også, ingen menneske er utan feil og lyte, men for meg, barnebarnet, var ho feilfri. Det er slik eg hugsar ho. Slik vert ho også eit bilete for meg på nokre viktige verdiar, som i vår tid av og til kan verke å kome i andre og tredje rekke, som å vere nøgd med det ein har, å glede seg over dei små tinga og gleda i å gi og gjere noko for andre.

Å gje seg hen til fortidsnostalgi og tankar om at alt var betre før, fører sjeldan noko godt med seg. Det har historia vist oss, og vi ser kvar dag i nyheitene kva leiarar som navigerer etter slikt tankegods kan få seg til å seie og gjere. Verda slik vi kjenner ho i dag, er dessverre styrt av litt for mange leiarar, i første rekke menn, med høge tankar om seg sjølv, og aggressiv og splittande framferd, både i handlingar og retorikk.

Desse skulle hatt ei farmor å sjå opp til, om det så var ei forskjønna ei. Ei som bad dei puste med magen og ta seg ein bolle. Ei som var meir oppteken av å glede andre, enn å klage over eigne smerter og problem, og som heller ikkje var oppteken av kven ho kunne skulde på for desse. Ei som ikkje tolte urett gjort mot barn.

Av og til tenkjer eg på farmor sin reaksjon ved pc-en når eg tenkjer på korleis framtida blir, den gongen, om ikkje nødvendigvis så lenge, at verda, slik eg kjenner ho i dag, verkar som eit fjernt minne, og kunstig intelligens og robotar og ting eg veit eg ikkje kjem til å forstå har erstatta alt det gamle. Då håpar eg at eg kan klare å legge vekk fortviling og frustrasjon over alt det nye, finne fram mjøl, sukker, smør, gjær og dei gamle oppskriftene frå farmor, slenge saman ei bolledeig, bake eit lass og sette meg i den sjølvkøyrande bilen min, som kanskje har ei oransje fartsstripe, og sørgje for at dei eg er glad i får seg ein bolle.

*Sitatet er henta frå «Alfred – ein biografi» av Anders A. Steinnes, 2001.